اشاره
کارکرد و نقش نشریات در دورة جدید در جهان اسلام بر کسی پوشیده نیست. افکار عمومی مسلمانان از یک سو و ارتباط نخبگان با تودة مردم از سوی دیگر توسط مطبوعات شکل ‏گرفته است. مقاله با نگاه کلی به نشریات در جهان, تحلیل کلی از آن‏ها ارائه کرده است. در ضمن به تاریخ نشریه‏نگاری و اهم مجلات در جهان اسلام پرداخته است. نویسنده علاوه بر نشریات جهان اسلام, در نشریات مسلمانان در خارج از کشورهای مسلمانان دقیق شده و به بررسی آن‏ها پرداخته است. نشریات تا حدی تفکیک و طبقه‏بندی موضوعی شده است. البته نشریات کم مایه و به اصطلاح زرد (یک بار مصرف) از قلمرو پژوهش نویسنده بیرون است. دامنه پژوهش نویسنده کوتاه است و مقاله جامعیت لازم را ندارد. اما با ارائة اطلاعات کلی و عمومی، خوانندگان را با این پدیده نو در جهان اسلام آشنا می‏کند.
آقای منور احمد انیس, سردبیر Perudica Islamica در کوالالامپور است و به دلیل مشغولیت به کتاب و مجله اطّلاعات مفیدی در این مقاله عرضه کرده است.
برخی قسمت‏های مقاله به توضیح یا تکمیل یا نقد نیاز داشت از این‏رو یادداشت‏هایی در پاورقی نوشته شده که با شماره‏های داخل پرانتز مشخص است. مترجم به گویا، سلیس و مفهوم کردن برخی از عبارات نظر داشته و در برگردان برخی عبارات، دستکاری‏هایی کرده است. عناوین لاتینِ نشریاتی که عنوان آن‏ها به فارسی ترجمه شده در پاورقی آورده شد تا پژوهشگر اطلاعات بیشتری جهت پی‏گیری در اختیار داشته باشند.
عرضة اطلاعات جامع در زمینة «نشریات اسلامی» بسیار دشوار، اما ممکن است. در عرف پژوهش شرق‏شناسی مدت‏ها است که واژة «فرهنگ عربی», مترادف با «فرهنگ اسلامی» به کار می‏رود. این کاربرد تا حدودی به فرهنگ ترکی و فارسی نیز راه یافته است. اما دو زبان اردو و مالی علی‏رغم این که تقریباً نیمی از مسلمانان جهان دارای آن‏ها هستند، مدّ نظر قرار نگرفته و این کاربرد در آن‏ها نیست. قلمرو این مقاله فرهنگ اسلامی به منزلة مجموعه‏ای از فرهنگ مسلمانان با زبان‏های مختلف است.
اسلام فقط محصول فرهنگی مسلمانان نیست. بلکه افراد خارج از مأمن و حیطة آن نیز به مطالعه و پژوهش پرداخته‏اند. با جزم اندیشی‏های فطری و ایدئولوژیکی نمی‏توان مجموعة تلاش‏های فرهنگی شرق‏شناسان را نادیده انگاشت. از سوی دیگر صرف پرداختن به موضوعات اسلام و مسلمانان، اثری را مستقیماً جزئی از فرهنگ اسلامی نمی‏سازد. برای تعیین مصادیق آثار موجود در چارچوب این محدوده، باید اعتقادات دینی را، هر چند مشخصة اساسی و حیاتی فرهنگ اسلامی است, کنار گذاشت و در سنجش و بررسی آثار به اهمیت برخورداری از ویژگی نهادینه بودن آن‏ها در این مجموعة وسیع توجه داشت. العروة الوثقی نخستین نشریه اسلامی بود که در سطح وسیع عرضه شد. نخستین شمارة العروة الوثقی که جمال‏الدین اسدآبادی (1897ـ1838)، از جمله مصلحان برجستة مسلمان، آن را پایه‏گذاری نمود در سیزدهم مارس 1884 به مرحلة چاپ رسید. این نشریه به عنوان نماد مقاومت مسلمانان در برابر استعمارگرایی، انگلیسی‏ها را به خشم آورد. آنان نیز، عثمانی‏ها را برای ممانعت از توزیع و نشر آن متقاعد ساختند. حاکمان انگلیسی در هند برای خریداران و خوانندگان این نشریه جریمة سنگین صد پوندی و دو سال حبس در نظر گرفتند. مصر هم حکم مجازات مشابهی را تعیین کرد. مجلة مزبور در مواجهه با حجم روز افزون فشارها انتشار خود را پس از هفت ماه و هجده شماره، در هفدهم اکتبر 1884 متوقف کرد. در دورة اخیر، عبدالحکیم طبیبی، یکی از پیروان اسدآبادی با انتشار مجلة دو ماهانه‏ای با همان عنوان در ژنو، یاد اسدآبادی را زنده کرد. مجلة جهان اسلام (کراچی) با مسؤولیت «رابطة العالم الاسلامی» بازتاب‏های نوین دیگری از دیدگاه احیای اسلام اسدآبادی است.
فرهنگ اسلامی به منزلة پیش‏قراول در زمینة انتشار نشریات پژوهشی مسلمانان، درخشید. این نشریه در سال 1927 با حمایت نظام حیدر آباد در دکن هند به چاپ رسید. سردبیر نخست آن، محمد مارمادوک پیکتال، مسلمان انگلیسی مشهور بود که ترجمة وی از قرآن به نوبة خود، اثر ماندگاری است. پس از درگذشت پیکتال، فرهنگ اسلامی به دست توانای محمد اسد، مسلمان لهستانی یهودی تبار سپرده شد. بعدها ترجمة قرآن و تفسیر وی بر صحیح البخاری او را از ارج و موقعیت معتبر نزد جامعه مسلمانان برخوردار کرد. این نشریه که اخیراً به حالت تعلیق درآمده، مدتی حدود نیم قرن یکّه تاز میدان بوده است. پس از جدایی پاکستان، برخی نشریات شامل فرهنگ اسلامی، مطالعات اسلامی, قبال, اسلام نامة همدرد به شهرت رسیدند. برجستگی نشریه ادبیات اسلامی از آن جهت بود که این نشریه با روحیة متهور شیخ محمد اشرف, بنیانگذار آن به شکوفایی رسید. با درگذشت وی، انتشار آن متوقف شد. این شخصیت در راه ترویج و نشر آثار پژوهشی مسلمانان همّت کارآمدی داشت. مطالعات اسلامی و نشریة اردو زبان فکر و نظر، همچنان به پر کردن خلأ به جای مانده از عدم حضور فرهنگ اسلامی و ادبیات اسلامی مشغول هستند. اقبال به عنوان یک منبع منحصر به فرد و مهم‏ترین اثر تحقیقی و علمی در زمینه فلسفه و پیروی از افکار محمد اقبال، خود را متمایز ساخته است. اسلام نامة همدرد و نشریة وابسته به آن یعنی طب نامة همدرد بازتابی از ایثار و فداکاری خلل ناپذیر ناشی از توصیة محمد سعید شمرده می‏شود. آنان همانند وقف دیانت ترکیه (استانبول) حکایت از آن دارند که ترویج علم با استفاده از روش سنتی و مرسوم حمایت از موقوفات که زمانی سنت مورد احترام مسلمانان بود، هنوز منسوخ نشده است. پیام جهانی, قرآن الهدی, نظام اسلامی و مجاهدین (پیشاور) برخی دیگر از عناوین خوش نام نشریات پاکستانی هستند. نشریات علمی در هند با عناوینی از قبیل اسلام و عصر مدرن, مطالعات دینی, فلسفة اسلامی, دوران‏های اسلامی, المرسلات و علوم قرآن، الرساله برجسته شده‏اند. هند مسلمان نشریة پرجاذبه‏ای است که مشکلات مسلمانان ساکن هند به منزلة یک اقلیت را منعکس می‏کند. دفتر خاطرات کشمیر نیز یکی دیگر از این نشریات است.(2)
طی پنجاه سال گذشته، گلانیک تنها صدای بوسنی و منبع و مرجع حیاتی و لازم الوجود دربارة تاریخ اسلام در بالکان بوده است. قتل عام جاری مسلمانان بوسنیایی ادامة نشر این مجله را غیر ممکن کرد. اسلام (سارایوو) نیز به همین سرنوشت دچار آمده است.
ترکیه که یک کشور رسماً لائیک است, با رشد بی‏سابقة فرهنگ اسلامی در قرن بیستم مواجه بوده است. نشریة نور بدیع الزمان سعید نورسی به همراه عناوینی نظیر اسلام, دیانت، اسلام (استانبول)، آکادمی نو, حکمت نشریة باسابقه و طولانی مدت خود را همچنان مستدام نگاه داشته است. در اندونزی نیز عناوین اسلامی نظیر الحکمه، علوم القرآن، قبله, بستاری و اذان در حال شکوفایی هستند.
نشریات بسیار متعددی به دنبال وقوع انقلاب اسلامی در ایران به صحنه آمد. تداوم حضور این نشریات به صورت نسخه‏های چند زبانی نظیر التوحید، محجوبه، پژواک اسلام, پیام ثقلین بوده است.(3)
مسلمانان آسیای میانه چندی است می‏کوشند فرهنگ خود را غنی نشان دهند و به اوج و برجستگی دست یازد. گویا نشریة آسیای میانه در عرصة بازرگانی و تجارت از قدیمی‏ترین نشریه‏های این منطقه است. سایر عناوین در این منطقه عبارتند از: پژوهنامة AACAR (یک اثر مرجع دو سالانة سودمند)، آسیای مرکزی, آسیای مرکزی در یک نگاه, چشم اندازی بر آسیای میانه و بررسی آسیای میانه.
نشریة مطالعات فلسطین مهم‏ترین و تنها منبع مقالات علمی و تحقیقی راجع به فلسطین است. اخبار واشنگتن از مسائل خاورمیانه با رویکردی منصفانه و غیرمغرضانه شناخته می‏شود. نشریة پناهندگان فلسطینی امروز وابسته به نهاد امداد و کار سازمان ملل متحد تنها اثر رسمی است که به پناهندگان فلسطینی می‏پردازد. الفجر، تازه‏های حقوق بشر, اسرائیل و گزارشات سیاسی فلسطین, دیدگاه تازة آمریکا, هفدهم آوریل و شکست محاصره سایر نشریات موجود در این موضوع هستند. مرکز تحلیل سیاسی واشنگتن دی. سی. دربارة فلسطین به صورت گاهنامه به عرضه گزارش و مقالات می‏پردازد.(4)
جمعیت‏های اقلیت مسلمان در کشورهای غیر اسلامی در دهه‏های اخیر نشریات متعدد و قابل توجهی عرضه کرده‏اند. مؤسسة روزنامه‏نگاری مسائل اقلیت مسلمان (جدّه) در عرصه فرهنگ از زمرة برجسته‏ترین‏ها است. این اثر با همت و بنیانگذاری دکتر سید زین العابدین فقید به سرعت به یکی از معدود نشریات اسلامی دارای شهرت بین‏المللی تبدیل شد. مسلمان و افق‏های اسلامی به ترتیب در انگلستان و آمریکا پیشتازان برخی نشریات نوظهور بودند. نشریة بین‏المللی هلال در کانادا شاید یکی از سابقه‏دارترین نشریات در نوع خود باشد. مسلمانان استرالیا با عرضه فراست و پس از آن، عصر مسلمان استرالیا برتری جستند. نشریة بین‏المللی اثر (لندن) در شمار قدیمی‏ترین نشریات اسلامی نیمه علمی و دانشگاهی می‏باشد که همچنان تأثیر خود را در گسترة جهانی حفظ کرده است. موقعیت فصلنامة اسلامی (لندن) به سبب نشر غیر منظم کمی تنزل یافته است. عقل مسلمان, صدای تازه و پرشور جوانان مسلمان به منزلة ابتکار گویایی در تاریخ روزنامه‏نگاری مسلمانان است. این اثر در پی حضور کوتاه نشریة بدیع دیگری به نام مسلمان و روز آمدی: نشر تصویری هفتگی به صحنه آمد. متأسفانه اخبار کیو, هفته نامة همین گروه از نویسندگان جوان و مخلص، انعطاف و سازگاری بیشتری از خود نشان داده است. اخبار مسلمانان نشریة جدید و تأثیرگذار دیگری است. تفحّص (افکار) و عربی دو اثر قابل ذکر دیگری است که جمع وسیعی از خوانندگان در بسیاری از کشورها را به خود جلب کرده بود. ولی اکنون از دور نشر خارج شده‏اند.
نشریة بین‏المللی مطالعات اسلامی و عربی (بلومینگون, ایندینا) نخستین نشریة آمریکایی اسلامی است که معیارهای عصر حاضر برای انتشار آثار علمی دارا است. پس از آن، نشریة آمریکایی علوم اجتماعی اسلام با جهت‏گیری اسلامی‏سازی علم پا به عرصه گذاشت. سه مجلة گلدسته, تفحص و پیام با سابقة دیرین از سوی جامعة مسلمانان در آمریکا چاپ می‏شود. در همین حال، خوانندگان گرایش تازه همچنان جانب وفا را نگاه داشته‏اند و مشترک آن هستند. مسلمانان آمریکا نشریة به نسبت جدیدی است که گیرایی بسیار دارد. خبرنامة نظارت رسانه‏ای مسلمانان نخستین تلاش نظام‏مند مسلمانان در زمینة مراقبت رسانه‏ای است. جامعة مسلمانان آمریکا ـ آفریقا دارای دو نشریة مهم به نام‏های نشریة مسلمانان و ندای آخر است. ADC تایمز خواندنی‏های مهمی برای جامعة آمریکا ـ اعراب را در خود دارد.
مدت مدیدی است که جوامع مسلمان هنگ‏کنگ، سنگاپور، تایوان، ژاپن، موریتیوس و رئونیون به ترتیب، در انتشار مسلمان هنگ‏کنگ، خوانندة مسلمان، اسلام در چین، سلام، الهلال و الاسلام ارادت خود را نشان داده‏اند. النهضة (کوالالامپور) به خاطر گسترة زیاد در منطقه شناخته شده است.
مسلمانان اسپانیا با عناوینی نظیر الف لام, خبرنامة بسم الله و احسان در شرف پیوستن به صحنة نشر هستند. مسلمانان آفریقای جنوبی(5) از موقعیت و جایگاه محکمی در قلمرو نشر برخوردار می‏باشند. القلم, مجلس, دیدگاه‏های مسلمانان, العلم (دوربان) و الاسلام (کیپ تاون) برخی نشریاتی با شمارگان بالا هستند.
نشریات اللسان العربی, نشریة مطالعات عربی (بروئنی دارالسلام) نشریة ادبیات عرب, مروری بر لغت‏شناسی, ادبیات اسلامی (استانبول)، معیار و مبنا در زمینة زبان و ادبیات عرب هستند. العربیه، ادبیات و نشریة زبان‏های آفریقایی ـ آسیایی نمونه‏های دیگر در این عرصه به شمار می‏آیند. تفکر مسلمانان عنوان جدیدی در زمینة ادبی است. در عرصة حقوق اسلامی تا حدودی کمبود منابع دیده می‏شود. فصلنامة حقوق تطبیقی اسلامی تنها نشریة ممتاز در این زمینه است. دو نشریه به نام‏های نشریة حقوقی و سیره دانشگاه بین‏المللی اسلامی و نشریة حقوق سیره که دانشگاه بین‏المللی اسلامی کوالالامپور مسؤولیت نشر آن‏ها را در اختیار داشته است, اکنون متوقف شده‏اند. نشریه پیراندانگان به معضل حضور و چاپ غیر منظم دچار است. نشریة سیره با حمایت و توجه دانشگاه مالایا در کوالالامپور به چاپ رسیده است. فصلنامة حقوق عربی و جامعه و حقوق اعراب سایر عناوین در این موضوع هستند. علوم اسلامی از جمله نشریات پیشگام در عرصة نشریات تخصصی و تنها نشریه‏ای است که در نوع خود، علم و فناوری را از دیدگاه اسلام مورد توجه قرار می‏دهد. اسلام امروز, علم و فن آوری در جهان اسلام, کستوری علم و صنعت نشریة فرهنگستان اسلامی علوم و خلاقیت علمی و تفکر اسلامی نیز عناوین مربوطه هستند.
تعداد مجلاّتی که مسائل تعلیم و تربیت اسلامی را مورد توجه قرار می‏دهند, اندک است. فصلنامة تعلیم و تربیت اسلامی به دنبال برگزاری نخستین همایش بین‏المللی تعلیم و تربیت در مکة مکرمه در سال 1977 به چاپ رسید و تاکنون به این روند ادامه داده است. نشریه پندیدیکان اسلام مجلة دیگری است که در کوالالامپور به چاپ می‏رسد. نشریة تربیت معلم مسلمان مجلة جدیدی است که در ایالات متحده به چاپ می‏رسد.
توجه اخیر به مسألة اقتصاد اسلامی به گسترش آثار و فرهنگ مربوط به آن انجامیده است. نشریات برجسته در این زمینه عبارتند از: نشریة علم اقتصاد اسلامی, مروری بر توسعة پاکستان, افق جدید, نشریة آمریکایی سرمایه‏گذاری اسلامی, نشریة همکاری اقتصادی میان کشورهای اسلامی, نشریة جامعه پزشکی آمریکای شمالی, بررسی اقتصاد اسلامی و نشریة بانکداری و سرمایه گذاری اسلامی.
نشریة جامعة اسلامی پزشکان آمریکای شمالی, نشریة جامعة اسلامی پزشکان آفریقای جنوبی و طب نامة همدرد که قدیمی‏ترین نشریه در میان این سه مورد است، سه مورد از مجلاّت با موضوع طب اسلامی هستند. نشریة پزشکی جهان اسلام چندی پس از آغاز به کار در لندن از دور نشر مجلاّت خارج شد. نشریة پزشکی جمهوری اسلامی ایران نیز ضمیمه‏ای در خور ستایش و تحسین است. جهاد و توحید, نشریه‏ای دربارة اچ. آی. وی. و ایدز تنها مجلة اسلامی در این باره است.
مطالعات زنان موضوعی است که در نشریات پژوهشی و دانشگاهی چندان برجسته به نظر نمی‏آید. اما عناوینی نظیر محجوبه، امّی, الوردة, مسلمة, حس مادری, خانوادة مسلمان, سومبایک (کازان، روسیه)، نشریة بین‏المللی خواهران مسلمان و کادین وی آیل رویکرد اسلامی به مسائل زنان و خانواده را به تصویر می‏کشند. حداقل چهار نشریة خبرنامة شرکت گاه, نشریة احفاد, نیمة دیگر و زنان ساکن در جوامع برخوردار از حقوق اسلامی به دلیل در برداشتن مضامین مرتبط با امور زنان مسلمان از دیدگاه زنان دارای اهمیت خاصی است.
متأسفانه، هنر، صنایع و معماری اسلامی با استقبال کمتری مواجه بوده و نشریات به نسبت کمی به هنر و معماری گرایش داشته‏اند. پیشرو در این زمینه مجله هنرها و جهان اسلام بود. اما چاپ این مجله پس از شمارة بیست به دلیل کمی بودجه متوقف شد. گزارش هنر غربی نیز به همین سرنوشت دچار شد. چه بسا خبرنامة IRCICA که مرجعی مفید به نظر می‏رسد آخرین امید محققان هنرهای اسلامی باشد.
معمار با ادعای صاحب نظر بودن در زمینة معماری، از دور چاپ و نشر خارج شده است. مقرنس عنوان مجلة دیگری است. باستان شناسی اسلامی (پاریس) از موقعیت ممتازی در صنعت باستان شناسی برخوردار است.
امروزه رشد محسوسی در فعالیت مجلاّت پیرامون مطالعات بین ادیان به چشم می‏خورد. روابط مسلمانان ـ مسیحیان در کانون توجه, اسلام ـ مسیحیت, پژوهشنامة مطالعات اسلامی مؤسسة هنری مارتین و اسلام و روابط مسلمانان و مسیحیان برخی از این عناوین هستند.
در بخش تدوین و انتشار مجلاّت مرجع(6)، نقد و بررسی کتاب در جهان اسلام مرجعی است که تا حدودی با فشردة مطالعات خاورمیانه در رقابت می‏باشد. راهنمای فرهنگ اسلامی (7) به همراه نقد و بررسی کتاب در جهان اسلام منبع مفیدی برای یافتن اطلاعات کتابشناسی منابع اسلامی در زبان انگلیسی است. در بخش عربی، عالم الکتب [ریاض](8) منبع فوق‏العاده و منحصر به فردی است. فصل کتاب (9) راهنمای نشریات فارسی زبان موجود است(10). نشریات اسلامی به مدیریت منور احمد انیس، منبعی ممتازی در زمینة مطالب مجلاّت اسلامی در رشته‏های مختلف است.
پژوهش‏های مربوط به موضوعات میان رشته‏ای اقتضا داشت که نشریاتی به آن‏ها بپردازند، از این‏رو چندین مجله برای این منظور پدید آمده است. برخی از آن‏ها عبارتند از: القلم (لاهور)،
العدوة (لاهور)، نشریة مطالعات اسلامی (آکسفورد)، نشریة IKIM (کوالالامپور)، چشم‏اندازهای اعراب و مسلمانان (دهلی نو)، تأثیر (استانبول)، چشمه (لندن)، گفتمان روشنفکرانه (کوالالامپور).
از دورة سید جمال الدین اسدآبادی تا عالم الکتب، مجلاّت اسلامی در عرضة محتوای بهتر رشد و تکامل داشته‏اند. البته کیفیت تولید و دقت تحریر مطالب همواره مشکلاتی داشته است. از برخی زمینه‏ها کاملاً غفلت شده است و مسلمانان می‏کوشند با پژوهش در آن زمینه به پیشرفت و تکامل دست یابند. زمان آن رسیده است که محققان موقعیت چاپ و نشر مجلات را در جهان اسلام را مورد ارزیابی قرار دهند.